Spreuken en jaarfeesten

"Spreuken voeden de ziel'"

Brug tussen twee werelden

"Spreuken brengen me in mijn eigen ruimte, helpen me naar binnen te keren."

'De aarde doet het groeien, de zonne doet het bloeien, rijp wordt het door de regen, drievoudig draagt het zegen....' Ik weet het nog als de dag van gisteren. We zaten met het gezin aan tafel, klaar om aan de maaltijd te beginnen. Mijn oudste zoon, toen vier jaar oud en net een paar maanden in de kleuterklas van de Vrijeschool, vult de stilte van het moment door met zijn kinderstemmetje die vier regels te zingen, onderwijl gebarend met zijn armen. Ademloos hoor ik toe. Onwetend van dit ritueel vraag ik hem hoe hij daaraan komt. Zijn antwoord komt heel laconiek: "O, dat zingen we altijd als we op school gaan eten."

"De Vrijeschool gaat er vanuit dat de mens een weg gaat, dat hij op aarde komt, zijn ziel zich ontwikkelt, een stapje verder komt en dan weer terug gaat naar waar hij vandaan kwam, naar de geestelijke wereld. Wanneer je een spreuk zegt, plaats je het kind tussen die twee werelden in; de spreuk is als het ware een brug, een verbinding tussen de geestelijke en de materiële wereld. Een sprookje is dat in feite ook. Waar het sprookje een heel verhaal omvat, bevat een spreuk een wijsheid die is ingedikt tot een paar zinnen. Het dagelijks herhalen zet het kind keer weer tussen deze twee werelden. Voor Steiner maakte spreuken een wezenlijk deel uit van de ontwikkelingsstof. Daarom zijn er verschillende spreuken voor kleuters, de lagere klassen en de hoogste klassen."

Dat was mijn kennismaking met het fenomeen 'spreuk'. Later ontdekte ik dat spreuken een belangrijke plaats innemen binnen de Vrijeschoolgedachte. Dat elke klas de ochtend gezamenlijk begint met een spreuk en dat ze de lesdag zo ook weer afsluiten. Dat zelfs de leerkrachten samen een spreuk zeggen voor ze 's morgens de kinderen opvangen op het plein.

Een prachtig ritueel, vind ik. Alleen het hoe en waarom was mij niet bekend. Speciaal voor dit nummer van de Seizoener sprak ik daarom met een man die zichzelf omschrijft als 'actief en meditatief levend' en voor wie spreuken belangrijke voeding voor de ziel vormen. Frank

ter Berg was tot voor kort leerkracht aan de Vrijeschool in Winterswijk. Momenteel gunt hij zichzelf een sabbatical. Doordat hij twee keer een rondje van klas 1 tot en met 6 heeft gemaakt, is hij goed ingewijd in de spreuken die er in de verschillende klassen worden opgezegd.

Verbinding

"Spreuken verbinden voor mij de uiterlijke, zichtbare wereld met de wereld die erachter ligt", begint Frank zijn betoog.

Bij de kleuters verschijnen de spreuken nog vaak in de vorm van een liedje, zoals deze ochtendspreuk:

Het zingen van de spreuk gaat gepaard met gebaren die de inhoud van de spreuk versterken en tot in het fysieke voelbaar maken. De spreuk heeft een omhullend en voedend karakter. Vanaf de eerste klas wordt de beeldentaal rijker, maar ook abstracter en de spreuk bevat woorden die soms moeilijk te begrijpen zijn. Hoe werkt de spreuk dan in op het kind? Frank: "De spreuk bevat elementen van eerbied en dankbaarheid. De zon is een 'wezen' die in de spreuken van alle klassen terugkomt en vertegenwoordigt het beeld van God. Dat een kind de tekst niet letterlijk begrijpt, is geen belemmering om toch die eerbied en dankbaarheid te voelen. De spreuk is te vergelijken met een mantra in de Oosterse filosofie. Er zit zoveel wijsheid en rijkdom in opgesloten. Als in een kiemkrachtig zaad. 'In den beginne was er het woord...' Woorden hebben een inhoud in zich, een kracht die inwerkt op verschillende delen, zoals de levenskrachten en de ik-krachten van de mens. De spreuk doet ongemerkt zijn werk."

De spreuk voor de basisschool tot klas 7:

Jonge kinderen zie je vaak vol overgave meedoen met de spreuk. Zij bevinden zich nog in de nabootsingsfase. Volgens Frank ligt daarin een taak voor leerkrachten en opvoeders: "Zorg dat je waarachtig bent, dat je de spreuk waarlijk beleefd. Als je dát voor ogen houdt, werkt de verbinding die je zelf met de wereld maakt voor de kinderen als een brug waarover ze die wereld binnen kunnen treden. Doe je echter alsof, dan mist het z'n uitwerking geheel."

Peinzend staart hij in de verte, deze gevoelige, bevlogen man. Zijn waarachtigheid is voelbaar en hij trekt me mee, zijn wereld in. Dan vervolgt hij: "Ieder kind heeft een lot, een weg te gaan en is daarin afhankelijk van alles om hem heen. Daar past eerbied bij, maar ook ruimte en stilte. Ervaringen moeten aan kunnen komen bij het kind. De spreuken helpen hem daarbij."

In de hogere klassen, wanneer het Ik zich begint te manifesteren, maakt nabootsing plaats voor zelfbewustzijn en onderscheiding. Dat vraagt om een andere benadering.

"Waar ik in de lagere klassen de kinderen als het ware meeneem in het opzeggen van de spreuk, probeer ik in de hogere klassen de spreuk meer vanuit de kinderen te laten komen", vertelt Frank. "De tekst is ook 'ík zie rond in de wereld'; daar gaat een eigen daadkracht vanuit, die de kinderen mogen voelen, onderzoeken. Het gezamenlijk de dag met een spreuk beginnen, stimuleert de sociale verbinding. Je moet je voorstellen dat ieder kind verschillend in de klas aankomt. De een is met de taxibus gekomen, de ander heeft gelopen of gefietst. Met de spreuk komen we echter allemaal in dezelfde stroom; dat werkt verbindend."

Niet alleen de kinderen, ook de leerkrachten zeggen elke ochtend gezamenlijk spreuken in de kring. Een spreuk waarin ze zich verbinden met het betreffende seizoen en het innerlijk beleven ervan. Met bovenstaande spreuk worden de leerkrachten zich bewust van de verantwoordelijke taak die ze hebben. Frank: "Zo maken we onszelf keer op keer bewust van onze taak deze jonge mensjes te begeleiden, ieder op hun eigen pad en daarbij de boodschap die ze met zich meebrengen niet uit het oog verliezend."

Persoonlijke spreuken

Dan zijn er nog de spreuken die ieder kind bij zijn getuigschrift van zijn juf of meester krijgt uitgereikt. Hebben die dezelfde functie als de gezamenlijke spreuken? "Er is zeker een overeenkomst", antwoordt Frank. "Ook hier gaat het erom de uiterlijke, zichtbare wereld met de geestelijke wereld te verbinden. De persoonlijke spreuk wil het kind stimuleren de brug tussen die twee werelden goed te maken. Als leerkracht zie je het kind niet alleen in z'n uiterlijke vorm, maar probeer je ook steeds te zien wat het betreffende kind nodig heeft. De spreuk die je voor een kind maakt, sluit aan bij zijn belevingswereld, heeft een relatie met de vertelstof en is gekoppeld zijn de weg die het kind gaat. De spreuk wijst het kind als het ware de weg. Het wekelijks opzeggen van die spreuk voor de klas helpt het kind om daadwerkelijk die verbinding aan te gaan."

Balans

Tot slot wil ik nog graag van Frank weten of spreuken ook in zijn persoonlijke leven een rol spelen. Hij omschrijft zichzelf immers als 'actief en meditatief levend'. "Jazeker", vindt Frank. "Onze wereld is vooral naar buiten gericht. Spreuken brengen me in mijn eigen ruimte, helpen me naar binnen te keren om zo heel bewust contact te maken met de andere wereld. Zo is ook ons natuurlijke ritme: overdag zijn we gericht op de buitenwereld, 's nachts keren we weer even terug naar die andere wereld. Het past om daar bewust mee bezig te zijn, zonder nou meteen zweverig te worden. Ik zie het in elk geval als mijn taak om me als wakker mens in het geestelijke te ontwikkelen. Om de balans te vinden tussen licht en donker, tussen positief en negatief, tussen materieel en spiritueel. Om daar wakker in te staan en vanuit mijn Ik te sturen. Spreuken voeden mij daarin." Om zijn betoog vervolgens heel toepasselijk te besluiten:

Tekst: Calista van Amerongen

De met * aangemerkte spreuken zijn van de hand van Rudolf Steiner en zijn terug te vinden in zijn boek Ter verdieping van de Vrijschoolpedagogie.

© Helend opvoeden  2025