Kunstzinnige therapie
De kunstzinnige therapie is onderdeel van de antroposofische gezondheidszorg en ondersteunt genezingsprocessen op psychisch- en lichamelijk niveau. Bij de beschrijving van de mens hanteert de antroposofie twee benaderingswijzen.
Enerzijds wordt het functioneren van de individu bepaald door de mate waarop zijn voelen, denken en handelen met elkaar in harmonie zijn. Centraal staat daarbij het gevoelsleven dat uitdrukking geeft aan de werkelijke identiteit van iemand. Bij een gezond functionerend mens zou het gevoel een evenwichtige relatie tussen het verstand en het daadwerkelijke handelen moeten bewerkstelligen. Voor veel mensen geldt echter dat hun denken en handelen vaak niet helemaal of zelfs helemaal niet in overeenstemming zijn met hun gevoel. Door deze onbalans ontstaat een spanning, die zich op de kortere of langere termijn zal gaan uiten als lichamelijke- of psychische klacht. De specifieke constitutie van iemand is daarbij bepalend hoe deze spanning tot uiting komt. Door genetische aanleg maar ook door opgelopen trauma zijn er bij ieder mens zwakke plekken in het systeem die bij de ontstane druk extra kwetsbaar zijn, en waar deze druk zich dan ook zal manifesteren als klacht of stoornis.
Naast dit zogenaamde drieledige mensbeeld waarin de harmonie tussen 'het Hart', 'het Hoofd' en 'de Hand' centraal staat, beschrijft de antroposofie de mens ook als een hiërarchie van vier aspecten. Allereerst is er het meest vaste aspect van de mens, namelijk zijn fysieke lichaam dat als constructie is opgebouwd uit allerlei mineralen. Een aandoening op dit niveau is bijvoorbeeld een botbreuk als deze is veroorzaakt door een onacceptabele belasting.
Vervolgens onderscheidt de antroposofie het aspect van de mens dat vooral verantwoordelijk is voor de vitaliteit, voor de groei en de energiehuishouding. Op dit niveau spelen allerlei processen met een dynamiek die vergelijkbaar is met die in vloeistoffen. Dit aspect is verantwoordelijk voor de sturing van groei, regeneratie en allelei ritmische processen. Een voorbeeld van een stoornis van dit aspect is bv een slaapstoornis of een manisch-depressieve stoornis waarbij de mens de controle over een goede regulering van zijn energie heeft verloren.
In het daarop volgende aspect vindt de regulering van processen plaats die ons gevoelsleven bepalen. De mate waarin wij antipathie en sympathie voor mensen en aangelegenheden voelen wordt op dit niveau bepaald. Verstoringen in dit aspect van de mens leiden tot angsten en agressieve- of affectieve stoornissen. De dynamiek van dit aspect is het best vergelijkbaar met de bewegingen in de luchtstroom.
Als laatste aspect beschrijft de antroposofie het niveau waarop de coördinatie van de andere aspecten van het mens-zijn wordt aangestuurd en dat verantwoordelijk is voor de beleving van het 'Ik'. Op dit niveau ligt als het ware het zelfbeeld en de zelf verantwoordelijkheid voor de controle en mogelijke sturing van de andere aspecten. Dit niveau stelt ons in staat om de andere aspecten van onszelf gewaar te worden en waar nodig te transformeren en lijkt in zijn werking dan ook het meest op verbranding en dus op vuur. Stoornissen op dit niveau zijn bijvoorbeeld allerlei persoonlijkheidsstoornissen waarbij de mens zijn samenhang verliest en zichzelf niet meer als onderscheiden eenheid kan waarnemen maar in mindere of meerdere mate dreigt te desintegreren. Psychoses en verslavingen zijn duidelijk stoornissen van dit aspect van de mens.
Ook in deze vierledige benadering van de mens beschrijft de antroposofie hoe deze verschillende aspecten onderling samenhangen en elkaar beïnvloeden.
3 disciplines
In de kunstzinnige therapie worden de 3 disciplines: therapeutisch tekenen, therapeutisch schilderen en therapeutisch boetseren onderscheiden. Afhankelijk van het doel van de therapie kunnen deze afzonderlijk of gezamenlijk ingezet worden. Er wordt meer met zogenaamde 'inleving' gewerkt dan met 'uitleving' (van problematiek). Het proces is hierbij belangrijker dan het resultaat. Kunstzinnige therapie is gericht op het versterken van het gezonde aspect in de mens.
Therapeutisch tekenen: hierdoor kun je bij voorbeeld beter bewust en objectief gaan waarnemen. Het lijnenspel van tekenen spreekt het denken meer aan. Je gaat nauwkeuriger kijken en wordt daar ook stil van. Sommige technieken brengen je juist in beweging en andere bewegen zich tussen tekenen en schilderen in. Diverse technieken zijn hierbij mogelijk, zoals waarnemend tekenen, geometrisch tekenen, houtskooltekenen, pasteltekenen, dynamisch tekenen, arceren, vormtekenen etc.. Elke techniek legt eigen accenten voor wat betreft de werking ervan.
Therapeutisch schilderen: spreekt het gevoel en de beleving aan. Er wordt gewerkt met aquarelverf in de 'nat-in-nat'-techniek of met de sluiertechniek. Voorbeelden van thema's die hierbij gebruikt worden zijn bv: het ritme van de seizoenen, de cyclus van dag en nacht, de kleuren van de regenboog en kleurovergangen, water/golven (de elementen), van kleurstemming tot vorm komen (en andersom) en nog veel meer. Werken met sprookjesbeelden wil ik hier ook nog even noemen.
Therapeutisch boetseren: de wil komt in actie, want we moeten stevig ingrijpen in de materie (vormen met klei). De tastzin wordt aangesproken (hierdoor ervaren we een betere beleving van de begrenzing van ons eigen lichaam) en het is drie-dimensionaal. Gewerkt wordt met eenvoudige vormen zoals de bolvorm (ook met mens-, dier-, plant- en mineraalvormen). Bekend zijn ook de platonische lichamen.
Als je ervan uitgaat dat in een mens 3 belangrijke gebieden werkzaam zijn. Dan vind je het bewustzijn, denken en abstraheren bij het hoofd en warmte en beweeglijkheid in de stofwisseling en de ledematen (de zogenaamde wilskrachten). Deze 2 krachten ontmoeten elkaar in het ritmische borstgebied (van het hart en de longen). Hier kun je het gevoel plaatsen. Dit gebied zorgt voor het gezonde evenwicht en het heeft dan ook een bemiddelende functie in ons lichaam.
Daarnaast kennen we ook nog de creatieve therapie (beeldend) Daarbij kan de materialenkeuze heel breed zijn, dus ook potlood, verf en klei, maar bijvoorbeeld ook gips en hout enzovoorts. Het is een combinatie van creatieve activiteiten en de daarbij aansluitende gesprekken.
Ook de beeldhouwkunst wordt gebruikt als hulpmiddel in de therapie bij bijvoorbeeld burnout en depressies.
Therapeutisch schilderen
Bij het therapeutische schilderen wordt vaak gebruik gemaakt van de nat-in-nat techniek. Het papier wordt op een kunststof plaat gelegd en eerst helemaal nat gemaakt met een (natuur)sponsje. Daarna wordt er pas geschilderd met aquarelverf, die alleen op het papier zelf gemengd wordt. Er wordt meestal een grote platte kwast gebruikt, bv een no.18.
Tijdens het werken is het goed om af en toe het werk eens van een afstand te bekijken en daarna weer verder te gaan.
Telkens weer merk ik dat de prachtige kleuren die zo ontstaan me goed doen. Het is net een kleuren bad dat je neemt.
www.medischeschildertherapie.nl
Een website waar uitgebreid ingegaan wordt op de toepassingen van spraak- en kunsttherapie (Engels):
© Helend opvoeden 2025
