Het Goetheanische gesprek
Een vrije vertaling van het boekje van Marjorie Spock, over het Goetheanische gesprek als vervanging van het samen lezen of van het luisteren naar een lezing, als studieweg.
Deel I
Gespreksvoering, zoals Goethe het zag, is de kunst der kunsten. Niet voor niets geeft hij hieraan een sleutelrol, in zijn sprookje van De Groene Slang en de Schone Lelie.
Nauwelijks had de slang de majestueuze figuur gezien, of de gouden koning begon te spreken en vroeg:
"Waar kom je vandaan?"
"Uit de onderaardse gangen, waar het goud zich bevindt", zei de slang.
"Wat is heerlijker dan goud?" vroeg de koning.
"Het licht", antwoordde de slang.
"Wat is meer verkwikkend dan licht?" vroeg de eerste.
"Het gesprek", zei de slang.
Als men niet begrijpt wat Goethe hiermee bedoelde, is het antwoord van de slang een teleurstelling. Het brengt zeker geen opheldering. Een gesprek, zoals het in onze tijd gebezigd wordt, is niet waardevoller dan goud of meer leven schenkend als het licht. De meest toevallige gedachtewisseling of nietsbetekenende en onbenullige alledaagse kletspraatjes, heet ook als gesprek. In de tijd van Goethe was het bepaald heel anders, zullen wij moeten concluderen.
Dat is inderdaad waar. Vroeger kwamen de grote geesten van hun tijd bij elkaar in de salons, voor meningsvolle gespreksvoering. Deze gelegenheden waren van een geheel anderen aard dan de sociale bijeenkomsten waaraan wij gewend zijn. Zij waren gedisciplineerd, terwijl die van ons chaotisch zijn; zij werden opgebouwd rondom een gemeenschappelijk doel, wederzijds verrijkend eerder dan uitputtend. Het is onmogelijk om de deelnemers aan een salongesprek voor te stellen als allen tegelijk pratend, voort kletsend over net zoveel onderwerpen als dat er deelnemers waren. Neen! De sterthema hing over de gespreksgenoten als een meer met kristallen getooid. De tintelende intellect deelt beurtelings reflecties, uitgelokt door de inbreng van de andere gespreksgenoten.
Maar het Goetheanisch gesprek verschilt weer grotelijks van die van de salons, net zoals de salongesprekken grotelijks verschilden van de hedendaagse cocktailparty gesprekken. Het Goetheanisch gesprek heeft ten doel om het spirituele in het leven tot zijn volle recht te laten komen, niet om intellectueel vuurwerk te voorschijn te brengen. Het heeft dus niets van doen met het formele lichtspel van sprankelende glitterpunten, vol koude sterrenglans. In plaats hiervan, streeft deze gesprekstechniek om de zon verwarmde sfeer van levende denken te bereiken, waar de denker zichzelf als een werktuig opstel waarmee kennis kan worden doorgestuurd – door zijn wijze van denken, neemt hij als scheppende geest deel aan het doorgaande creatieve proces van de kosmos.
Dat houdt in dat het Goetheanisch gesprek aan de andere kant van de drempel plaatsvindt, in de etherische wereld, waar gedachten intuïties zijn (Rudolf Steiner's Filosofie van Vrijheid) Het breekt door, als het goed is, in de sfeer van de oorsprong der dingen.
Mindere conversatietypen kunnen nimmer hierheen doordringen; zij blijven op het niveau van mentale activiteit, speculatie, argumentatie of doorgeven van ervaring, hangen. Op zijn best zijn ze niets meer dan gedisciplineerde discussies, op hun slechts gedachteloze associatieve babbelarij.
Terwijl de meeste van deze mindere vormen van uitwisseling wel een goed doel kan dienen, het blijven spiritueel gezien onvruchtbaar omdat ze aan deze zijde van de drempel blijven; daarom laten zij de aarde en degenen die ze gebruiken, onvervuld achter. Zij kunnen niet de isolatie opheffen waar ieder mens in leeft, die sinds de val van Adam geboren werd.
Maar ware gesprekken hebben geestelijke kracht. De deelnemers streven er naar om in de wereld van de levende gedachten door te dringen. Ieder individu stemt zijn intuïtieve perceptie in op de thema. Dat doet hij in de speciale atmosfeer dat gewekt wordt bij het naderen van de drempel tot de geestelijke wereld: een stemming van bovenzintuiggelijk, aandachtig luisteren, van de grootst mogelijke openheid voor de sfeer van het levende denken, waarin hij en zijn gespreksgenoten nu treden. Vanuit een dergelijke houding vormen het bewustzijn van alle deelnemers een gemeenschappelijke schaal, voor het bevatten van dat leven. En door die goddelijke voeding hebben ze deel aan een communie, een gemeenschap. Zij beleven de Graal ervaring van de hedendaagse mens.
Deel II
Goethe noemde het gesprek de kunst der kunsten. Als dat inderdaad zo is en wij willen zelf deze kunst bemachtigen, wat vraagt het van ons? Gewoon lukraak proberen, hoe enthousiast wij ook al zijn, zal ons hierbij niet helpen; technieken van een zeer speciale orde moet worden toegepast.
De eerste voorwaarde is wellicht dat wij ons ervan bewust zijn dat de geestelijke wereld aan de andere drempel even sterk door ons gekend willen zijn, als wij van ons kant het met haar bekend willen worden. Het hoeft niet te worden overwonnen; het komt ons graag tegemoet, net zoals een verstandig en liefdevolle leraar met warmte aan de belangstelling van een student beantwoordt. En niemand die een leerkracht met de juiste eerbied benaderen, zal een onbevredigende reactie krijgen. De geestelijke wereld is niet minder gemotiveerd om te voldoen aan onze vragen. Wij herinneren ons aan de bevestiging van Christus: "Zoek en je zult vindt. Klop, en er zal worden geopend."
De houding van de zoeker fungeert als een toverstaf, gelijk de staf van Mozes. Het wordt mogelijk dat geestelijk leven uit de dode rots stroomt. Wanneer iedere deelnemer innerlijk hiervan overtuigd is, zowel wat betreft zichzelf alsook de andere deelnemers, dan wordt het gezamenlijke groepsbewustzijn een schaal waarin illuminatie kan binnen vloeien vanuit de geestelijke wereld.
Het is onmogelijk om zomaar ineens vanuit gewone denken en gespreksvoering, over te stappen naar Goetheanisch gespreksvoering. Laatstgenoemde vergt liefdevolle voorbereiding. Gedachten moeten als kinderen eerst tot leven gewekt worden en dan in de geest van de deelnemers tot ontwikkeling komen. Daarom wordt de samenkomst vooruit gepland. Ieder lid van de groep leeft met de thema van het voorgenomen gesprek in zijn meditatie. Het naderende gesprek leeft in de leden van de groep als een feest van licht. Als zij allen hun voorbereidend werk goed gedaan hebben, zal het gesprek geestelijke vruchten afwerpen.
Wat wordt hier bedoeld met 'werk'? Zeker niet het produceren van een afgerond concept, de verzameling van citaten van zogenaamde experts of de samenvatting van leesstof. Het denken over en studie activiteit voor een bijeenkomst dienen om de ziel te wekken en te activeren om zodoende inzicht te verwerven. Het weren vooraf is een verwarmende activiteit, een verheldering van het bewustzijn zodat in de ziel een ruimte geschapen wordt voor het eventuele inzicht. Men moet zelfs gewillig zijn om alle gedachten eerst weer stil te leggen en met een open gemoed, zoals in de tweede fase van meditatie, het gesprek in te gaan. Dan kan de verhelderende illuminatie binnentreden.
Het is dezelfde principe, zoals door Rudolf Steiner aan de leraren doorgegeven. Hij zei dat de lessen nauwgezet voorbereiden moest worden maar dat ze dan bereid moeten zijn om de planning net zo te laten varen wanneer de omstandigheden een andere benadering zouden vragen. Indien men goed voorbereid zijn, zal de nodige inspiratie of inval wel komen. Dit principe is inherent aan alle esoterisch streven. Door de eigen geestelijke activiteit nodigt men als het ware de geestelijke wezens uit; daarna neemt men een houding van ontvankelijkheid aan.
Degene die zich op bovengenoemde wijze voorbereidt, zal niet de straat meenemen in de vorm van allerlei afleidende kletsverhalen. Men benadert na alles niet de geestelijke wereld in een sfeer van het alledaagse. Wanneer men goed voorbereid is, wordt de plaats van samenkomst als vanzelf een gewijde plaats; wat daar gesproken wordt, moet in overeenstemming zijn met een tempelsfeer, een mysterieplaats. Conventionele communicatie met de persoon naast je, aanmerkingen over de weer, een snelle afhandeling van een organisatorisch aspect of enig iets in deze lijn, is totaal niet op zijn plaats in deze setting.
Om het alledaagse communiceren achterwegen te laten, betekend ook dat men moet leren om zonder enig ongemak, in een evenwichtige stilte kunnen verblijven. Voor het esoterische leven maakt een speciale achting en tolerantie voor stilte, een essentiële deel uit. Het vraagt inderdaad een geheel ander houding als het algemeen gangbaar dagelijkse omgang. In de gewone gespreksvoering, moet sociale uitwisseling steeds doorgaan, woorden moeten klinken, anders is er geen gevoel van onderlinge verbondenheid. Stilte is een teken van het uiteenvallen van communicatie. Maar als men eenmaal bewustzijn ontwikkelt voor de drempel naar het niet zintuiglijke, naar de geestelijke, dan worden het uiten van woorden omwille van het praten, verstoorders van de vrede. Onnodige uitingen storen en verbreken de geconcentreerde innerlijke stilte dat de ontluikende intuïties moeten dragen.
Gesprekken, daarom, rusten evenzeer op het behouden van de stilte als op de gespreksvoering. Wat de gespreksvoering zelf betreft, kan een andere wijze inzicht van Goethe van dienst zijn. Goethe zag namelijk kunst in dat wat noodzakelijk is. Men zou het bewustzijn voor dat wat werkelijk noodzakelijk is, kunnen scherpen totdat een gesprek ontvouwt als een levend organisme; ieder deel essentieel en in balans. Ieder deelnemer tilt zichzelf omhoog tot een niveau waar ongevormde uitlatingen niet gemaakt worden. Om ware gesprekken te voeren, moet intuïtieve substantie gebruikt wordt. Daarvoor is het nodig dat alle persoonlijke, zintuiggebonden aspecten moeten achterwegen gelaten worden, opgeofferd worden. Dan alleen is gesprek op een dergelijk niveau mogelijk.
Dan treedt men in gesprek met de geestelijke wereld zowel als met de medemensen.
Deel III
Hoewel groepen grotelijks verschillen, is daar over het algemeen veel oefening nodig om het vermogen tot ontwikkeling te brengen, op deze wijze te converseren. De meeste mensen zijn vandaag zo gewend aan de gangbare wijze van gespreksvoering, dat zij zich geen voorstelling kunnen maken van een hogere vorm van uitwisseling van gedachten. Wij zijn er aan gewend dat wij aardgebonden zijn; de etherische sfeer is voor ons vreemd geworden.
Er zijn verschillende methoden om het etherisch denken te scholen. Een primaire een is, natuurlijk, het mediteren zoals het ons in de Antroposofie geleerd worden. Een andere weg hiertoe is het steeds opnieuw bestuderen van "De Filosofie der Vrijheid" van Steiner. Wanneer dit boek bestudeerd wordt met speciale aandacht voor de wijze waarop het opgebouwd is; het begint met een uitleg, op gangbare wijze, van filosofisch/intellectuele argumenten en stijgt dan ineens omhoog, alsof gevleugeld, naar regionen waar het denken levend en wakker wordt, een vrije, creatieve activiteit. Door alleen al deze metamorfose te doorlopen, krijg men al een infuus van etherkrachten waardoor het eigen denken afgestemd wordt op intuïtieve perceptie.
Eenzelfde transformatie wordt bewerkstelligd door jezelf in sprookjes of in grootse poëzie te onder dompelen. Want ritmen en beelden zijn boordevol met geestelijk leven. Wanneer men het in zich opneemt, voel men alsof met betoverende kracht verlevendigt.
Het is geheel contra de tegenwoordige gemeenschap vormende tendens om op leiders te leunen in een gesprek. Om een Graal-groepsbewustzijn te creëren, vraagt om een ononderbroken cirkel van vol actieve, verantwoording nemende individuen; hun leider is de geestelijke wereld. Wanneer ieder lid, voor hij naar her gesprek komt, de thema van de bijeenkomst in zich tot leven brengt. Wanneer ieder, eenmaal in de gespreksruimte aangekomen, de gedachten die hij had opzij schuiven en het leven dat zij hadden, aan de geestelijke wereld offeren, zal de geestelijke wereld nieuwe inzichten schenken aan de voorbereide gemeenschap. Dit kan telkens opnieuw ervaren wordt. Het vraagt om activiteit en om een open houden van de weg daarheen. Het vraagt om het innerlijke weten "Waar twee of meer in mijn naam samenkomen, ben Ik in hun midden".
De hoop om Zijn tegenwoordigheid, wordt verstevigd door te leren luisteren naar de ander, op de zelfde wijze dat men naar de geestelijke wereld luistert: te voorschijn roepend, met ontzag, zich weerhouden van reactie; het maken van een zaadbed in de eigen ziel, voor de kiemende ideeën van de van de ander.
Dat houdt niet in dat de luisteraar niet discriminerend luistert. Hij weegt wat hij hoort. Maar hij doet dat op een andere wijze dan anders. Hij vrijwaart zichzelf van het binnenlaten van enige sympathie of antipathie. Zo kan hij als objectieve klankbord fungeren waarop de waarheid of onwaarheid van de woorden van de spreker kunnen klinken.
Op deze wijze leert de spreker om zichzelf te horen en zijn eigen uitspraken af te wegen. Correctie, in de zin van een wakker worden – komt tot stand zonder dat een ander oordeelt over zijn uitspraken.
Dat is niet alles. Om te luisteren op een wijze, dat iets vanzelf naar boven komt, is een zonnedaad. Het straalt de warmte en het licht van interesse in het denken binnen, levenwekkend in de cirkel en moedigt een waar(achtig) uitbotten van nieuw leven.
Een vraag dat dikwijls gevraagd wordt is hoe men thema"s kunnen vinden voor de gesprekken.
Zeker niet op de gebruikelijke arbitraire wijze. Men kan niet als in de salon vroeger gebeurden, de intellectueel meest aansprekende thema"s zoeken, noch als in de huidige discussie groepen, de vingers laten lopen over een lijstje van actuele thema"s. In plaats daarvan zullen de brandende vragen dat diep in de zielen van de deelnemers leven, oplichten. Vragen die zijn ontstaan uit de hartenzorg rondom geestelijke vraagstellingen; zij zijn daarom al met leven en met vuur gevuld en wortelen dieper dan het intellect. Zij zijn vervult met een eigen vitaliteit dat vanzelf de aandacht van de deelnemers zullen opeisen.
Vaak is een thema vervuld van zoveel leven, dat het door een lange serie metamorfosen heengaat en vele bijeenkomsten vragen om goed te doorvorsen en exploreren. Thema"s van dit typen zijn vooral belangrijk omdat zij neigen om tot levenslange geestelijke interesse van de deelnemers te groeien. Het is gemakkelijk om te zien hoe onlosmakelijk deze thema"s de deelnemers onderling verbinden.
Deel IV
Voor een gesprek om tot een kunstwerk te worden, moet de levende inhoud ervan een vorm krijgen binnen een bepaald raamwerk. Zonder structuur zal het vormloos blijven voortstrompelen.
Het raamwerk dat een gesprek vorm geeft, wordt opgebouwd uit aardse elementen met een heel eenvoudig ritueel. Het is raadzaam om het begin en afsluitingstijd heel exact te bepalen. Iedere deelnemer zal zich bewust moeten zijn dat het belangrijk is om op tijd te zijn zodat de voorbereidingen voor de bijeenkomst in alle rust gemaakt kunnen worden en ieder innerlijk ook "aangekomen "zijn voor de eigenlijke bijeenkomst aanvangt. Dat is bepalend voor de stemming waarin het gesprek zal plaatsvinden. Dat zijn onveranderbare esoterische regels waaraan gehouden moeten worden. Het ritueel is dat allen staand een spreuk zeggen, gekozen voor de geestelijke inhoud waarmee gewerkt wordt. Een voorbeeld is: "Ex Deo nascimur" (Uit God zijn wij geboren); "In Christo morimur" (In Christus sterven wij); "Per spiritum sanctum reviviscimus (Door de Heilige Geest worden wij weer tot leven gewekt)." Deze of een andere meditatie wordt gesproken aan het einde van de bijeenkomst, op een vooraf bepaalt tijdstip.
Men zou kunnen vrezen dat een te strikte tijdschema storend zal werken op een vrije ontvouwing van het gesprek. Toch is het uit ervaring een ongegronde vrees bewezen. De inspiratie van een schilder wordt niet door de grootte van zijn doek beperkt. In alle kunstvormen blijken grenzen als wekkende element te werken. Ze verscherpen de gewaarwording van wat bereikt kan worden. De compositie past zich altijd aan de beschikbare ruimte aan.
Om een compositie tot stand te brengen dat een geheel vormt (dan alleen kan het een kunstwerk zijn), moet de deelnemerscirkel ongebruikelijke maatregelen nemen.
Er is een enorm verschil tussen een discussie en een gesprek. Bij een discussie vindt men het vaak niet erg om tussendoor met iemand een gedachte te delen zonder dat de andere deelnemers daarin meegenomen worden. Storend en onbeleefd als het is, want het wil eigenlijk zeggen dat men de eigen opmerking veel belangrijker acht dan dat wat degene die aan het woord is, mee te delen heef, toch is het nog niet zo desastreus als bij een gesprek
Want discussies zijn op het intellect gebaseerd, en in het intellectuele denken zijn wij van elkaar gescheiden. Maar in het gesprek zijn de verlichte harten van de deelnemers de organen van het intellect en het hart neigt tot eenheid. De discussie groep moet zichzelf maken tot een magische cirkel; de minste beschadiging van de Graal, zal kostbare lichtsubstantie door de gemeenschap gecreëerd, laten wegvloeien. Sensitieve gespreksgenoten zullen onderonsjes dan ook ervaren als een zich afsluiting van de geestelijke bron.
Veel mensen vinden dat een gesprek nooit de plaats van een goede voordracht kan innemen. Ze vinden besprekingen een verspilling van tijd en dat men veel eerder naar een goede voordracht kunnen luisteren of een boek kan lezen. Voordrachten spelen ongetwijfeld een belangrijke rol. Zij worden met veel inzet voorbereid en zij brengen een geconcentreerde geestelijke inhoud aan de luisteraars. De luisteraars zitten als het ware aan een tafel aan om voedsel te eten door een ander voor hen voorbereid. Om bij dezelfde beeldspraak te blijven – mensen die altijd in een restaurant eten, leren nooit zelf te koken en een thuissfeer te creëren waarin de maaltijd genuttigd kan worden. Het is een eenzijdige levenswijze Het ontloopt verantwoordelijkheid en verwaarloost de mogelijkheden tot creatieve groei; het houdt in dat men kinderlijk afhankelijk blijft in deze meest belangrijke epoche van menselijke ontwikkeling. Het is de tijd waarin wij onszelf moeten ontwikkelen zodat wij, in plaats van de waarheid aan ons te laten openbaren, leren om het door eigen activiteit te ontdekken.
Rudolf Steiner was geen vriend van afhankelijkheid in enige vorm. Hij gaf zelden een oplossing van een probleem, alleen als er geen optie was als gevolg van tijdgebrek. Hij toonde liever de weg aan, die men moeten gaan om zelf het probleem zelf op te lossen.
En dat is wat het tijdperk van ons vraagt: dat wij zelf leren actief te worden om het voedsel van de geestelijke wereld het verkrijgen tot vernieuwing de wereld.
Het Goetheanisch gesprek biedt de ideale scholing voor deze belangrijke taak.
© Helend opvoeden 2025
