Salutogenese

De oorsprong van onze gezondheid

Marieke Bottenberg

Is ons leven en ons lichaam niet een onbegrijpelijk wonder? Het is zo nabij dat wij daar maar zelden bij stilstaan.

Is het niet wonderbaarlijk dat we kunnen waarnemen met al onze zintuigen, dat we kunnen voelen, denken, filosoferen, bewegen, liefhebben, leven doorgeven, schoonheid ervaren?

De flexibiliteit waarmee ons lichaam zich kan aanpassen aan wisselende omstandigheden en het herstellend vermogen zijn onvoorstelbaar. We zijn vol energie, levenskracht. Hoeveel complexe processen spelen zich niet dag in nacht uit in ons af, altijd weer bezig evenwicht te vinden.

Welzijn en gezondheid staan het hoogst op de lijst van wat we belangrijk vinden in het leven. Is dat in overeenstemming met hoe we leven? De zorg die we aan dit wonder besteden? Wijzelf en onze gezondheidszorg?

Of zou het beter kunnen?

Een nieuwe benadering van gezondheid

Hoe komt het dat de ene mens gezond blijft en de andere mens ziek wordt, als ze onder dezelfde zware omstandigheden verkeren? Dit was de vraag die de Israëlische arts-socioloog Aaron Antonovsky zich stelde toen hij onderzoek deed onder overlevenden van de Duitse concentratiekampen. Hij introduceerde hierbij een nieuw begrip: Saluto Genese (letterlijk: ontstaan van gezondheid).

Antonovsky's belangrijkste conclusies waren dat er een sterke verbinding is tussen lichaam en geest. Het gaat er om dat iemand het gevoel heeft dat er een samenhang (sense of coherence) in zichzelf en het leven is. Dat het leven zin heeft en de mens genoeg vaardigheden heeft om zelf invloed uit te oefenen. Hierdoor kan hij zelf verantwoordelijkheid nemen voor de kwaliteit van zijn bestaan.

Het bijzondere van deze vraag is dat er een omkering plaatsvindt: tot dan toe werd altijd de vraag gesteld 'hoe komt het dat mensen ziek worden en hoe voorkomen we dat?'.

Het stellen van deze vraag: 'waar komt gezondheid vandaan?' en daarbij gevoegd: 'hoe kunnen we dit ondersteunen?' kan leiden tot een heel andere benadering van gezondheid en ziekte.

Mensbeeld

Hoe kan een mens beschreven worden en wat zijn dan gezondheid en ziekte?

Aan de basis van ons leven ligt de levenskracht, in de antroposofie aangeduid met het begrip etherkracht. Het hele universum is hiervan doortrokken. Deze levenskracht is niet rechtstreeks waarneembaar, maar alleen in haar uitingen.

Zoals licht door een prisma gebroken wordt in de kleuren van de regenboog, zo 'breekt' deze levenskracht bij het binnentreden in het aardse bestaan in verschillende aspecten van ons mens-zijn: lichaam, ziel en geest. Ze hebben dezelfde oorsprong, waardoor ze onlosmakelijk verbonden zijn en elkaar voortdurend beïnvloeden. Hierbij is het lichaam heel concreet uiterlijk zichtbaar en tastbaar. Het zielenleven en geestelijk leven spelen zich grotendeels innerlijk af en vragen een verfijnder waarneming en bewustzijn.

Deze levenskracht beweegt zich tussen twee polen, voortdurend op zoek naar harmonie, naar evenwicht. Polen die benoemd kunnen worden als spanning en ontspanning. Het gaat om een ritmische afwisseling van deze krachten die overal in ons leven zijn te herkennen: leven en dood, opbouw en afbraak, activiteit en passiviteit, mannelijk en vrouwelijk, inademen en uitademen, verzet en overgave, waken en slapen, aantrekken en afstoten, dag en nacht, eb en vloed, zomer en winter, warmte en koude, binnen en buiten. En nog oneindig veel meer. Bijna alles heeft twee kanten.

Ieder mens is uniek en wordt geboren met een eigen toerusting voor het leven. De intensiteit van de levenskracht verschilt van mens tot mens. Ieder heeft zijn eigen kwetsbaarheden, bijvoorbeeld vanuit de erfelijkheid, of ontstaan tijdens de zwangerschap. En een eigen levensdoel en talenten. Door de wisselwerking met de omgeving waarin iemand opgroeit kan een mens ondersteund of beproefd worden. Hierbij bestaat er geen goed of slecht. Ieder neemt een eigen plaats in, heeft een eigen betekenis.

Van een boom die onder barre omstandigheden klein is gebleven en kromgegroeid moet je geen rechte planken willen zagen, daar kun je schaduw of beschutting onder vinden…

Gezondheid en ziekte

We zijn gezond als we de mogelijkheid hebben steeds weer opnieuw een open, beweeglijk evenwicht te vinden binnen en tussen onze drie wezensdelen lichaam, ziel en geest.

In het dagelijks leven zijn we hier voortdurend mee bezig. Veelal weten we wat goed voor ons is. We zijn evenwichtskunstenaars. We ademen in en uit, als we honger hebben eten we, als we moe zijn rusten we uit. Als we verdrietig zijn huilen we en zoeken we troost en begrip bij een ander. Als we eens even de draad kwijt zijn vragen we ons af 'wil ik dit zo wel' en maken we een nieuwe afweging.

Gelukkig zijn wij zo flexibel dat er een ruime speling zit in dit evenwicht. We kunnen heel goed enigszins uit balans leven. Eigenlijk in een nieuw, iets minder beweeglijk en minder gezond, evenwicht. Er zit echter een grens aan de mogelijkheid dit verminderde evenwicht te compenseren waardoor we vast kunnen lopen. Dit kan uiteindelijk merkbaar worden in vage klachten of in ziekte.

Wat gebeurt er als we ziek worden? We komen tot stilstand. Ons voortdurend rennende ikje staat stil. Alles waar we in hoog tempo achteraan gingen moet losgelaten worden en dit komt altijd plotseling en ongelegen. We verzetten ons nog even maar kunnen dan niet anders dan ons eraan overgeven. We komen terecht in een donkere onderwereld van de ziel waar we helemaal alleen zijn. Hier weten we dat het op ons zelf aankomt en dat we niets anders kunnen doen dan vertrouwen op ons herstellend vermogen. Pas als we ons overgegeven hebben aan dit diepste punt, die bron in onszelf, kan de tocht naar boven weer beginnen. We zijn op de proef gesteld en komen met nieuwe kracht, veranderd, tevoorschijn. Vooral bij kinderen is dit heel duidelijk waar te nemen. Ze zijn steviger, met meer ik-kracht, nadat ze een ingrijpend ziekteproces hebben doorgemaakt.

Bij acute ziekte met hoge koorts vindt dit proces versneld plaats en is voor velen die wel eens met zware griep in bed hebben gelegen heel herkenbaar.

Aan werkelijke genezing gaat een cruciale, vaak zeer moeilijke keuze vooraf. De keuze om zelf verantwoordelijkheid voor onze genezing te nemen in plaats van ons een willoos slachtoffer te voelen. Om te wíllen leven, om te durven kijken naar iets in ons leven wat we niet wilden zien wat we buiten hadden gesloten.

Het gaat om de bereidheid binnen onszelf op zoek te gaan naar wat we werkelijk nodig hebben. Wat wezenlijk dienend voor ons is. Hiermee beginnen we een zoektocht, met vallen en opstaan. Op dat moment spreken we de levenskracht in onszelf aan.

Het zal lang niet altijd zo zijn dat ziekte overgaat. Het kan ook inhouden dat de ziekte een plek krijgt, geaccepteerd wordt in een nieuw evenwicht. De Amerikaanse schrijfster Kat Duff die aan Myalgische Encephalomyelitis (ME) lijdt omschrijft dit als volgt (…)'Toen ik ziek werd dacht ik dat ik mijn lichaam nooit meer volledig zou kunnen vertrouwen. Ik had het mis. Nu, nog geen twee jaar later, merk ik dat ik mijn lichaam meer vertrouw dan ooit vóór mijn ziekte. Het vertrouwen dat ik nu heb, is geen hoogdravende verwachting dat ik ooit nog gezond wordt – die is denk ik voorgoed verdwenen – maar een diep respect voor de oeroude waarde en wijsheid van mijn lichaam, die ik niet had opgemerkt toen ik me goed voelde.'

Ondersteunen van de levenskracht

Omdat iedereen uniek is zijn er geen kant en klare oplossingen. Bij iedere zieke mens moet onderzocht worden wat de vastgelopen ontwikkeling weer op gang kan helpen en wat hij of zij er zelf aan kan doen.

Hieronder worden een aantal mogelijkheden genoemd om de levenskracht aan te spreken en te voeden.

Zowel het lichaam, de ziel als de geest kan het aangrijpingspunt zijn. Als de behandeling zich richt op één van onze wezensdelen zullen veelal ook de andere delen erdoor aangesproken worden.

Van groot belang is het wezenlijke contact met een ander mens, waardoor we ons herkend en gerespecteerd kunnen voelen, dit is iets wat door alle niveaus heen loopt.

Voeding voor het lichaam kan zijn een passend dieet, ondersteunende (homeopathische)medicatie, acupunctuur, haptonomie, kruiden, warmte, baden, aanraking, diverse vormen van massage, lichaamsbeweging, euritmie, ontspanningsoefeningen.

De ziel wordt gevoed door schoonheid, de natuur, muziek, kleur, eigen creativiteit, contact met dieren, het bijhouden van een dagboek, kunstzinnige therapie, psychotherapie.

Het geestelijk aspect kan ondersteund worden door in gesprekken op zoek te gaan naar het eigen ik, naar zingeving. Daarbij kunnen vragen aan de orde komen als, wie ben ik, waarom ben ik op aarde, mijn levensweg en welke rol speelt mijn ziekte daarin. Het begrijpen van de ziekte vanuit een geestelijke dimensie kan het omgaan met de ziekte verlichten.

Vanuit een ruimer perspectief bekeken begint de ondersteuning van gezondheid natuurlijk al veel eerder. Het raakt aan hoe we met onze leefomstandigheden omgaan, met de aarde en alles wat daarop leeft. En het raakt aan hoe we onze kinderen opvoeden en scholen. Hoe evenwichtig worden onze kinderen gevoed?

Gezondheidszorg

In het oude China was begeleiding van 'patiënten' door een arts erop gericht het spanningsevenwicht te herstellen nog voor dit zich geuit had in ziekte. Veelzeggend was dat de arts alleen dan een honorarium kreeg als hij hierin werkelijk slaagde. Werd de patiënt ziek dan moest de arts gratis in actie komen om hem genezen. Hier was dus gezondheid en gezond blijven het uitgangspunt.

Bij ons is dat anders. Onze gezondheidszorg komt pas in actie als er duidelijke symptomen zijn. Ziekte mag nauwelijks aanwezig zijn. Binnen de reguliere allopathische (letterlijk: tegen het lijden) geneeskunde wordt vaak in oorlogstermen over ziekte gedacht. Ziekte is een bedreiging die moet worden uitgeroeid. Er wordt gesproken over aanval, gevecht, killer-cellen, overwinning en afweer. Het doel is pijn, ziekte en gebreken uit onze wereld en ons leven te verdrijven.

Ook wordt het lichaam gezien als iets wat passief een behandeling ondergaat, wat bijna geen eigen werkzaamheid heeft.

Deze benadering heeft goede dingen opgeleverd, maar is te eenzijdig gebleken. Hierdoor is er geen aandacht besteed aan onderzoek naar wat gezondheid is, wat haar ondersteunt en naar de betekenis van ziekte. Door al het kunstmatige ingrijpen van buitenaf wordt ons de kans ontnomen om bij die bron van levenskracht in onszelf te komen. Toch begint men zich te realiseren dat deze benadering niet werkt. Dit wordt vooral in gang gezet door de enorme kosten in de gezondheidszorg. Het moet anders, maar hoe dan?

Aarzelend wordt er steeds meer gedacht dat voorkomen beter is dan genezen. Men komt voorlopig nog niet verder dan het advies om meer te bewegen en groente en fruit te eten. Wat bedoelt die verzekeringmaatschappij met de slogan: 'Ook voor als u gezond bent en dit graag wilt blijven!' Bij nader onderzoek blijkt dit helaas niet verder te gaan dan het stimuleren van lichaamsbeweging door middel van sport. Het is een begin. Hoopvol lijkt dat in het reguliere circuit ook wordt ingezien dat inenten niet zaligmakend is en dat er een relatie is met de toename van allergieën. Ons immuunsysteem zou te weinig te doen hebben en zich daardoor tegen onszelf richten. Aldus Professor Galama van de Katholieke Universiteit van Nijmegen. Jammer genoeg wordt hieruit niet de conclusie getrokken om minder in te enten en ons lichaam zelf het werk te laten doen. Er wordt aan gedacht om het immuunsysteem te prikkelen door middel van genetisch gemanipuleerde virussen….

Gelukkig is het een kenmerk van deze tijd dat veel vernieuwingen van onderaf ingezet worden. Dat veranderingen beginnen bij de mensen zelf, waardoor structuren veranderen van binnenuit in plaats van van bovenaf. Met betrekking tot gezondheid is er bij patiënten, individuele artsen en therapeuten een toenemende bewustwording. Dit geeft hoop dat we werkelijk meer en meer op zoek zullen gaan vanuit de visie van de saluto genese, dus naar het ondersteunen van onze gezondheid aan de basis, ziekte daarin als een uitnodiging en een wegwijzer beschouwen en dat gezondheidszorg in toenemende mate werkelijk zorg voor de gezondheid zal zijn.